Həsən bəy Zərdabi: “Qəzet camaat üçündür. Camaat qəzet üçün deyildir” (Milli mətbuat – 149)

Xalqın maariflənməsinin mümkün olmadığını yaxşı bilən millət fədaisi Həsən bəy xalqı ilə danışmaq, sözünü demək, ideyaların həyata keçirilməsində əsas vasitə olaraq ana dilində qəzet nəşr etməyin zəruriliyini qarşısına məqsəd qoymuşdu. O dövrdə “doğru söz”ə düşmən olan ictimai quruluşda belə bir proqramla meydana çıxıb qəzet çap etdirmək asan iş deyildi və nəhayət, Həsən bəy Zərdabi 1875-ci ilin 22 iyulunda “Əkinçi” adlı qəzetin Azərbaycan dilində nəşrinə başlayır. Bununla da o, həmin tarixdən etibarən Azərbaycan milli mətbuatın əsasını qoymuş oldu.

 “Əkinçi” qəzetinin nəşr olunmasında və fəaliyyət göstərməsinə Həsən bəyin böyük məhəbbət və hörmətlə yanaşdığı silahdaşları, Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətləri M.F. Axundov, S.Ə.Şirvani, N.Vəzirov, Əsgər bəy Adıgözəlov (Gorani) və başqalarının böyük xidmətləri olmuşdur. Bəli, Azərbaycanın belə görkəmli ziyalıları “Əkinçi”nin ətrafında toplanmışdılar.

Həsən bəy Zərdabi “Əkinçi”nin əsas yazarı olmaqla yanaşı, həm qəzetin naşiri, redaktoru, baş məqalələrin müəllifi və həm də korrektoru, texniki bir işçisi kimi fəaliyyət göstərmişdir.

“Əkinçi” qəzetinin yaradıcısı olan Həsən bəy Zərdabinin bu qəzeti nəşr etməkdə əsas məqsədi xalq arasında elmi, mədəniyyəti yaymaq, inkişaf etdirmək, yerlərdə əhali ilə təmasda olmaq və xalqının hərtərəfli tərəqqisinə nail olmaqdan ibarət idi.

Bütün Qafqazda əks-səda doğuran “Əkinçi” Gürcüstan, Dağıstan, Özbəkistan və başqa yerlərdə də yayılmağa başladı.

Həsən bəy Zərdabi yazırdı: “Maarifdən, elmdən məhrum bir xalq işıqdan məhrumdur” (Seçilmiş əsərləri. Bakı, 1960, səh 7.)

Bu ideyaların həyata keçirilməsi üçün yalnız qəzet dilindən istifadə etməyi qarşısına məqsəd qoyan, “Hər vilayətin qəzetəsi gərək ol vilayətin ayinəsi olsun” deyən Həsən bəy ana dilində “Əkinçi” başlığı altında qəzetin nəşr olunması məqsədilə Qafqaz Senzura Komitəsinə, Bakı qubernatoruna göndərdiyi məktublardan, 7 illik ağır əzab-əziyyətdən sonra qəzetin nəşrinə hökumətdən icazə alır. 

Həsən bəy Zərdabi “Həyat” qəzetinin 1905-ci il tarixli 129-cu nömrəsində yazır: “Bizim qubernator general Staroselski, doğrudur, xalis rus idi, amma övrəti gürcü qızı idi. Ona görə Qafqazın yerli əhalisini artıq özünə dost tuturdu. Mən ona dərdimi deyəndən sonra məsləhət gördü ki, qəzetin adını “Əkinçi” qoyum ki, guya məhz əkin və ziraətdən danışacaq və özü də boynuna çəkdi ki, senzorluğu qəbul eləsin. Bu tövr ərizə verib izn aldım”.

“Revolyusiya i kultura” jurnalının 1939-cu il tarixli 6-cı nömrəsinə vaxtilə Hənifə xanım Məlikovanın yazdığı “Həsən bəy Məlikov Zərdabinin tərcümeyi-halı” məqaləsində deyilirdi: “Həsən bəy gələcəyə möhkəm ümid bəsləyir və bu cür arzular içərisində çırpınırdı. O, qəzet çıxartmaq üçün çalışmağa başladı. Bu qəzet Azərbaycan dilində nəşr olunacaq və kənd təsərrüfatı qəzeti olacaqdı. Qəzetin nəşrinə icazə almaq yeddi il çəkdi”. 

Zərdabi “Əkinçi” qəzeti vasitəsilə kənd təsəürrüfatında bir çox məsələlərlə yanaşı, kəndlilərə torpağın elmi qaydada əkilib-becərilməsini, torpaqdan necə və hansı qaydada səmərəli istifadə etmələrinin izahını və şərhini verir.

Torpağın məhsuldarlığının artırılması yollarını, torpağın keyfiyyətini və münbitliyini təyin etməyi, yararsız torpaqların yararlı hala salınaraq kənd təsərrüfatı dövriyyəsinə cəlb olunması üsullarını, qaydalarını elmi əsaslarla başa salır və bunun üçün birinci növbədə kompleks  torpaq-yerquruluşu tədbirlərinin həyata keçirilməsini tövsiyyə edir.

Həsən bəy torpağın şumlanmasının hansı qaydada, nə dərinlikdə aparılmasını praktik olaraq bir çox yerlərdə həyata keçirmiş və ondan laboratoriya kimi istifadə etmişdir. Beləliklə, həmin dövrdə torpaqların qeyri-elmi istismarı nəticəsində münbitliyin pozulması səbəblərini elmi əsaslarla izah edərək, onların münbitliyinin pozulması səbəblərini elmi əsaslarla izah edərək, onların münbitliyinin bərpası yollarını göstərmişdir.

O dövrdə Həsən bəy Zərdabi tam şəkildə torpaqşünaslıq və aqrokimya elmlərinin nəzəri və təcrübi məsələlərini xalqın diqqətinə çatdırmış və kompleks torpaq yaxşılaşdırıcı tədbirlərin tətbiqi üçün tövsiyələr irəli sürmüşdür.

Bütün bunlarla yanaşı, Həsən bəy o dövrdə Azərbaycanın kənd təsərrüfatının inkişafında, torpaqların əkilib-becərilməsində, məhsulun yığılmasında, emalında və eləcə də müstəqil sənaye sahələrinin yaradılmasında və inkişaf etdirilməsində maşın-mexanizmlərin, texnikanın inkişafının və tətbiqinin böyük əhəmiyyətindən, dünya ölkələrində yaranan texniki yeniliklərin öz ölkəsində də həyata keçirilməsi zərurətindən söhbət açaraq, zəngin ideya və fikirləri ilə xalqının zəhmətkeş kütlələrinə bir çox məsələlərin vacibliyini çatdırmış, həmçinin milli kadrların hazırlanmasının vacibliyini göstərmişdir.

Bütün bu məsələləri qəzet vasitəsilə xalqına çatdıran Həsən bəy Zərdabi “Həyat” qəzetinin 11 yanvar 1906-cı il tarixli 9-cu nömrəsində yazır: “Qəzet camaat üçündür. Camaat qəzet üçün deyildir.”

“Əkinçi” qəzetinin nəşrinə bağşladığı ilk gündən onun elə bir nömrəsi yoxdur ki, Zərdabi orada kənd təsərrüfatına dair kəndlilərə səmərəli, elmi, təcrübi tövsiyələr verməsin. Bu qəzetdə “Kənd əhalisnin fəaliyyəti” adlı xüsusi şöbə yaradaraq burada çap edilən məqalələri yerlərə, zəhmətkeş kəndlilərə çatdırması məhz onun elinə, obasına, millətinə, xalqına bağlılığın və dərin məhəbbətin təcəssümü idi.

“Əkinçi” nəşr olunduğu gündən bağlananadək Həsən bəy Zərdabi çarizmə, köləliyə qarşı mübarizə aparmış və rejimin torpaq məsələlərində yol verdiyi haqsızlıqlara, kortəbii hərəkətlərə öz mənfi münasibətini bildirmişdir.

Zərdabinin ictimai-siyasi fəaliyyətindən razı qalmayan Bakı qubernatoru onu mütəmadi surətdə izləyərək “siyasi cəhətdən təhlükəli və etibarsız” hesab etmişdir. Nəticədə, 1877-ci ilin sentyabr ayında “Əkinçi” qəzeti çar hökuməti tərəfindən bağlanır, 1878-ci ildə isə Zərdabi gimnaziyada müəllimlikdən azad edilir. Ümumilikdə götürdükdə, zəngin dünyagörüşünə malik Həsən bəy Zərdabinin çox böyük elmi uzaqgörənliklə nəşr etdiyi “Əkinçi” qəzetinin 1875-1877-ci illər ərzində işıq üzü görən cəmi 56 nömrəsi dövrün elmi-mədəni, ictimai-siyasi, maddi-texniki hadisələrini işıqlandırmaqla, millətin cəhalət yuxusundan oyanmasında tarixi bir hadisə olmuşdur.

Çar hökuməti üçün təhlükəli hesab edilən Zədabinin Bakıda qalması lazım bilinmir. Yekaterinodar (sonralar Krasnodar) şəhər gimnaziyasına müəllim göndərilmək adı ilə o, Bakı gimnaziyasından uzaqlaşdırılır. Zərdabinin getdiyini eşidən şagirdlərə bu hal çox pis təsri göstərir. Onlar tez-tez dəstə-dəstə sevimli müəllimlərigilə gəlir və onu yad etməklə, dərin hörmət və rəğbətlərini bildirirlər.

Həsən bəy hara gedirdisə, kimə müraciət edirdisə, ona iş verən yox idi. Bu zaman onun həyatında faciə baş verir üç yaşlı qızı Fatma dünyasının dəyişir və bunun dalınca bir yaşına çatmamış üçüncü qızı da vəfat edir. Hənifə xanımın təklifi ilə razılaşan Həsən bəy 1880-ci ildə ailəsi ilə birgə doğma kəndi Zərdaba köçür. Çar hökumətinin adamları böyük maarifpərvər, demokrat və ictimai-siyasi xadim, torpaq islahatçısı H.Zərdabini öz məqsədindən uzaqlaşdıra bilmir. O burada  məktəb açmaq, təsərrüfatla məşğul olmaq fikrinə düşür, lakin orada da ona mane olurlar, hər addımını izləyirlər. Bir tərəfdən də aldığı acı bir xəbər, Şamaxıda S.Ə.Şirvaninin vəfatı xəbəri onu sarsıdır. Sadiq dostunun ölümü Zərdabini qocaldır. Məqsədinə nail olmayan Zərdabi Ucarda məhkəmədə vəkillik etməli olur. 1896-cı ilə kimi Zərdabda yaşayır və 16 il ərzində burada ictimai-siyasi haqsızlıqlara qarşı mübarizəsini davam etdirir.

Dahi maarifpərvər elmə yiyələnməyin başlıca yolunu kənd və şəhərlərdə məktəblərin açılmasında görür. Zərdabdan yuxarı instansiyalara müraciətlər göndərir, məsələ ilə bağlı mətbuatda məqalələr dərc etdirir. 1883-cü ildə “Kaspi” qəzetinin 42-ci nömrəsində “Zərdabda məktəb olacaqdırmı?” adlı məqaləsində yazırdı: “Məni məzəmmət edib deyə bilərlər ki, kənd camaatı məktəb əleyhinə olduğu halda, bu haqda düşünməyə dəyməz. Bu, düz deyildir. Güman edirəm ki, heç bir ağıllı ana uşağını çimizdirərkən onun qışqırtısına məhəl qoymaz. Uşaq çimizdirilməyinin faydasını başa düşmür, ağlayır, dəcəllik edir, lakin bu heç də o demək deyildir ki, onu çirkab içərəisində saxlamalı və üzərində heç bir zorakılıq edilməməlidir. Bizim yerli camaatımız da bu cür uşaqlıq vəziyyətindədir, onun maarifin faydasını özü başa düşüb qiymətləndirə biləcəiəyini güman etmək çox dardüşüncəlilik olardı.” 

Nəhayət, Həsən bəyin bu sahədə çox gərgin fəaliyyətindən, mübarizəsindən sonra, doğma kəndi Zərdabda məktəb açılmasına icazə verilir. Bu sevinci və zəhmətinin bəhrəsi ilə əlaqədar “Kaspi” qəzetinin 1885-ci il tarixli, 91-ci nömrəsində yazırdı: “Nəhayət ki, bizim küçədə də bayramdır. Bu gün, ya sabah Zərdabda məktəb olacadır. Deməli, mənim səsim səhrada olduğu kimi batmayıbdır. Mən mötəbər mənbələrdən bilirəm ki, Zərdabda və İsmayıllıda iki sinifli məktəb açılacaqdır.

Zərdabini sevindirən ən böyük hadisələrdən biri də o idi k, ilk ibtidai təhsil aldğı Zərdab kəndində ömrününü müdrik çağında yeni tədris ocağının açılmasına nail olmuşdu. 

Zərdabi Zərdabda yaşadığı dövrdə də mətbuatdan kənara qalmamış, müntəzəm olaraq tənqidi və digər müxtəlif məzmunlu məqalələr yazaraq onları Tflisdə nəşr olunan “Kavkaz”, “Tifliski listok”, “Novoe obozrenie”, “Ziya”, Bakıda çıxan “Kaspi” və s. qəzetlərdə dərc etdirmişdir. 

Azərbaycan milli mətbuatının banisi Həsən bəy Zərdabinin “Əkinçi” qəzetinin adı, yeri, məqsədi unudulmadı və yaxın keçmişədək “Həyat”, “Kəndçi”, “Kəndli”, “Azərbaycan kolxozçusu”, “Azərbaycan kənd təsərrüfatı”, “Sovet kəndi”, “Bərəkət” və bu günsə müstəqil respublikamızda “Kənd həyatı“ qəzeti “Aqroinfo” qəzeti adı ilə nəşr olunur.

Lakin ömrünün ən müdrik çağında, öz doğma yurdu Zərdabda yaşadığı müddətdə də bir dəstə qaragüruhçu ona imkan verməmişdir ki, Həsən bəy gözəl əməlləri ilə rahat şəkildə məşğul olsun. Ona böhtanlar atılmış, qara yaxılmış, evinə basqınlar edilmiş, taxıl zəmisinə od vurulub yandırılmışdır. 

Həsən bəy bütün bu çətinliklərə baxmayaraq, Zərdabda yaşadığı illər ərzində əkinçilik, bitkiçiliklə məşğul olmuş, torpaqdan səmərəli istifadə yollarını xalqına başa salmış, təcrübələr qoymuş, yeni meyvə sortları yetişdirmiş, müxtəlif kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı ilə məşğul olmuşdur. 

Həsən bəy Zərdabda yaşadığı müddətdə ciddi şəkildə kənd təsrrüfatı işləri ilə məşğul olurdu. O, Misirdən bitki növləri gətirir, müxtəlif növ bitkiləri bir-birinə calaq edib yeni növlər yetişdirir. Barama saxlayanlar (kümçülər) onun yanına məsləhətə gəlir.

Bu illər (1880-1896) ərzində Zərdabi, həmçinin əkinçilik, toxumçuluq, quşçuluq, arıçılıq, maldarlıq, qoyunçuluq, balıqçılıq və digər sahələrdə əldə etdiyi nailiyyətləri mətbuat vasitəsilə sadə kütlələrə çatdırır, onları qəflət yuxusundan oyadır, Azərbaycanda kənd təsərrüfatını kompleks inkişaf etdirməyə çalışırdı.

Bəylərin, mülkədarların əlində cəmləşən torpaqların onların əlindən alınaraq, kəndlilərin xüsusi mülkiyyətinə, istifadəsinə verilməsinə cox ciddi cəhd göstərən Həsən bəy təhqirlərə, təzyiqlərə, hədə-qorxulara məruz qalsa da, kəndli ideoloqu, əsl torpaq işçisi kimi yerquruluşu nöqteyi-nəzərindən elmi-hüquqi əsaslarla, qorxmazlığı və cəsurluğu ilə qoluzorlulara qarşı çıxmış, torpaq mülkiyyətçiləri, istifadəçiləri arasında naturada mərzçəkmə fəaliyyətində çox mühüm işlər görmüşdür.

Həsən bəy mülkədarlara, ruhanilərə, bütün ağır vergiləri yoxsullara yükləyən qolçomaqlara, yüzbaşılara və pristavlara qarşı amansız mübarizə aparırdı. Çar məmurlarının və yerli torpaq sahiblərinin yerlərdəki zorakılığı haqqında Bakı və Tiflis qəzetlərinə rusca məqalələr yazırdı. 

Mülkədarlar və ruhanilər Zərdabinin simasında çox ağıllı düşmənə rast gəldiklərini başa düşmüşdülər. Onlara bəlli idi ki, Həsən bəyi asanlıqla aradan götürə bilməyəcəklər. Odur ki, siyasi fitnəkarlığa əl atmalı oldular. Jandarm idarəsi yenidən Həsən bəy haqqında böhtan və iftiralar yaymağa başladı. Bu dəfə onun düşmənləri yazırdılar ki, guya Həsən bəy rus hökumətinin əleyhinə işləyir və ümumiyyətlə, bu şəxs rus mədəniyyətinə düşməndir. Böhtanlar o qədər ağır və gözlənilməz idi ki, Həsən bəy bunu eşitdikdə uzun müddət özünə gəlmədi. Axı o, bütün ömrü boyu rus mədəniyyətinin yorulmaz və ardıcıl təbliğatçısı olmuşdu. Rus dilini öyrənənləri “kafir” adı ilə damğalayan, Həsən bəy məhz buna görə, rus mədəniyyətini sevdiyinə görə nifrət edən ikiüzlü ruhanilər öz nadanlıqlarını Həsən bəyin adına yazırdılar.

Tədqiqat aparmaq üçün Zərdaba gəlmiş qubernator tezliklə bunun böhtan olduğunu aydınlaşdırır. Həsən bəyə yaxın olmayan bir sıra varlılar da onun həmişə rus mədəniyyətini öyrənməyə dəvət etməsini təsdiqləyirlər. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, qubernator Bakıya qayıtdıqdan sonra şəhərdə olduğu kimi, kənddə də onu ciddi surətdə nəzarət altına aldırmış, bir an belə rahat buraxmamışdı ki, asudə nəfəs alsın.

“Kaspi” qəzetinin 1887-ci il tarixli 125-ci nömrəsində oxuyuruq:

“Zərdabda Həsən bəy Məlikov adlı bir şəxs yaşayır. O, universitet qurtarmış, uzun müddət maarif nazirliyi sistemi üzrə işləmiş və axır vaxtlar nəyə görə isə qulluğu buraxıb təsərrüfatla məşğul olur. Ziyalı, həssas bir şəxs olan Həsən bəy Məlikov yerli əhalinin qolçomaqlardan ağır iqtisadi asılılığını dərk edərək, hər yerdə və hər cür əlverişli şəraitdə kəndlilərin hüquq və vəzifələrini təkidlə və səbrlə onlara başa salır ki, bu da kənd müftəxorlarının və ümumiyyətlə bulanıq suda balıq tutmağı sevənlərin hamısının xoşuna gəlmir. Həsən bəydən narazı olan bu adamlar onu Zərdabdan çıxarıb qovmaq üçün dəridən çıxırlar və bunun üçün hər cür alçaq vasitələrdən istifadə etməkdən çəkinmirlər. Bu çirkin vasitələr içərisində ən başlıcası, onların ən çox sevdiyi böhtanlardır, donoslardır ki, bunlar Həsən bəy haqqında demək olar ki, hər bir poçta ilə Bakıya dolu kimi yağır” 

Gərgin fəaliyyət, ağır əmək və mübarizə şəraitində keçən həyat tərzi Zərdabinin səhhətinə təsir etməyə bilməzdi. 1896-cı ildə Həsən bəy iflic olur və bir müddət xəstə yatır.

Kənddə yaşadığı dövrdə yoxsul kəndlilərlə yanaşı, Bakıda fəaliyyət göstərən ziyalı dostları tez-tez onu yad edir və Bakıya dəvət edirdilər. Zərdabi “Kaspi” qəzetinin 1889-cu il tarixli 229-cu nömrəsində yazırdı: “Zəhmətkeş kəndlinin dostu olmaq üçün, kəndlilər arasında olmaq, onların həyatını yaşamaq, onların kədəri ilə kədərlənmək, onların sevinci ilə sevinmək lazımdır.” Lakin yaranmış mövcud vəziyyət, xəstəlik, eyni zamanda, oğlanları Midhəd, Səffət bəyin, qızları Pəri, Qəribsoltan xanımın təlim-tərbiyəsinə xüsusi diqqət və qayğı göstərmələri, Həsən bəyi və Hənifə xanımı Bakıya qayıtmağa vadar edirdi.

İnsani duyğulara, zəngin dünyagörüşünə malik olan Həsən bəy Ucarda vəkillik xidmətinən çıxandan sonra 1896-cı ildə ailəsi ilə birlikdə Bakıya qayıdır və burada daha qaynar həyata atılır. Onun Bakıda olmadığı 16 il ərzində şəhərdə çox böyük dəyişiklikər baş vermiş, dövrün müasir fikirli gənclər nəsli yetişmişdi. Zərdabi Bakıya qayıdışından sonra ömrünün axırınadək “Kaspi” qəzetinin əməkdaşı və müvəqqəti redaktoru sifəti ilə fəaliyyət göstərərək demokratik fikirli ideyaların həyata keçirilməsi məqsədilə elmi məqalələrini dərc etdirmişdir. Həsən bəy Zərdabinin yaxından iştirakı ilə 1898-ci ildən etibarən rus-tatar məktəbləri açılmağa başlayır. Onun böyük köməkliyi səyəsində 1906-cı il avqust ayının 15-də Azərbaycan müəllimlərinin I qurultayı çağrılır. O, həmin qurultaya sədrlik edir. Görkəmli ictimai-siyasi xadim Həsən bəy Zərdabi on il müddətində Bakı Dumasının üzvü kimi müxtəlif vəzifələrdə, 1095-ci ildən isə maarif şöbəsinin rəisi vəzifəsinə təyin olunaraq, ömrünün axırına kimi bu vəzifədə çalışmış, öz milləti və xalqı üçün misli görünməmiş dərəcədə xidmətlər göstərmişdir. 

Zərdabinin cəsarətli, alovlu çıxışları Bakı Şəhər Duma rəhbərliyinin və əksər Duma üzvlərinin ürəyincə deyildi. Onlar daim ədibi qorxutmağa, “qaydanın pozulmasına görə” təqsirləndirməyə çalışırdılar. Bütün bunlara baxmayaraq, Həsən bəy bütün çatışmazlıqları, vəzifədən sui-istifadə və rüşvətxorluq hallarını kəskin tənqid edirdi.

Həsən bəy Zərdabinin “Kapsi” qəzetinin 1907-ci il tarixli 264-cü nömrəsində dərc olunan yazıda onun xalqının, el-obasının maariflənməsi yolunda necə çalışdığını anlatmaq üçün, ölüm yatağında dediyi sözlərə diqqət yetirək: “Sizdən xahiş edirəm: Təntənəli dəfn mərasimi düzəltməyin, məni çox sadə dəfn edin. Bu mənim başı bəlalar çəkmiş xalqım üçün daha faydalı olar!”.

1907-ci ilin noyabrında Həsən bəy Zərdabi sonuncu dəfə yatağa düşdü. İflic və damar sklerozu bir-birinə qarışmışdı. Noyabrın 28-də sübh çağı onun halı pisləşir.

Həsən bəy övladlarını oxudub arzusuna çatmışdı. Onlardan razı idi. Böyük oğlu Midhəd bəy Almaniiyada ali təhsil alıb qayıtmışdı, Səffət realmı məktəbdə oxuyurdu. Qəribsoltan təhsilini davam etdirirdi, ərə getmiş Pəri xanım Topçubaşova isə atasının yanında idi. Lakin Həsən bəyin bir dərdi vardı, o, bütün xalqın savadlanmasını görməmiş öldürdü.

Həsən bəy Zərdabi 1907-ci il noyabr ayının 28-də Bakıda vəfat edir. Azərbaycan ziyalılarının “mənəvi atası” saydığı Həsən bəyin vəfatı xalqını hədsiz dərəcədə kədərləndirir. Onun vəfatı ümumxalq matəminə çevrilir, dəfn mərasimində azırbaycanlılarla yanaşı, Bakıda yaşayan digər xalqıarın nümayəndələri də iştirak edir, bu dahi insanı son mənsilə yola salarkən onunla vidalaşmağa gəlir və Zərdabi təntənəli surətdə dəfn olunur.

Həsən bəy Zərdabi 1905-ci ildə “Həyat” qəzetinin 115-ci nömrəisnəd yazırdı: “Nə etməli? Hər kəsi çağırıram gəlmi, göstərirəm görmür, deyirəm eşitmir. Axırda gördüm ki, mənim sözümü eşidənlərdən heç biri qanan olmasın, necə ki, bir bulağın suyunun altına nə qədər bərk daş qoysaq, bir neçə il sonra o su tökülmədən bərk daş mürurla əriyib deşilər. Qəzet çıxarmaqdan başqa qeyri əlac yoxdur ki, kağızın üstə yazılmış sözlər qapı-pəncərələrdən o iman mənzillərinə çata bilsin. Sonra düşmənin düçmənliyi, dostluğu və dost göstərən doğru yolun doğruluğu aşkar olar”.

Lakin zaman keçdikcə böyük düha sahibi Həsən bəy Zərdabinin vətəninə, torpağına, elinə-obasına bağlılığı, onda olan dərin məhəbbət hissi artıq insanların qəlbində özünə yer tapmışdı. Bəli, o yalnız Azərbaycan ziyalılarının “mənəvi atası” yox, eyni zamanda millətin mənəvi atası idi. Çünki Həsən bəy xeyriyyə cəmiyyəti yaratmaqla yoxsul, kasıb təbəqənin uşaqlarını oxutdurmağı, bütövlükdə isə xalqın savadlanmasını, irəli getməsini arzulayır və bu yolda əlindən gələni əsirgəmirdi. O, erməniləri misal gətirərək “Həyat” qəzetinin 25 noyabr 1905-ci il tarixli 107-ci nömrəsində bərk ürək ağrısı ilə yazırdı ki, Bakıda ermənilərin cəmiyyət-xeyriyyəsi 40 il bundan əvvəl açılıb. O vaxt Bakıda bir neçə yüz erməni yaşayırdı. Əsl Bakı ermənisi isə 10-15 evdən artıq deyildi. Doktor Rustamyan adlı bir erməni xeyriyyə cəmiyyti yaradıb nizamnaməsini təsdiq etdirdi və şəhərdə yaşayan bütün erməniləri bir yerə toplayıb məqsədini açıqladı. Hamı bacardığı qədər pul verib qəbz aldı. O vaxt Bakıda üç Qarabağ ermənisi eşşəklə su daşıyıb satırdı. Sonra onlardan ikisi milyonçu oldu. Üçüncü Karapet isə gəlib Rustamyandan soruşur ki, bu pul nə üçün yığılır? Cavab verirlər ki, fəqir-yetim erməni uşaqlarını oxudacağıq. Karapet bunu eşidən kimi baldırına bağladığı dəri pul kisəsini 1000 manatı Rustamyana uzadıb deyir: mənim övladlarım yoxdur, ermənilərin hamısının uşaqlarını mən özümə övlad hesab edirəm.

Zərdabi daha sonra yazırdı: 1871-ci ildə mən də bizim müsəlmanlar üçün belə bir cəmiyyəti-xeyriyyə nizamnaməsini tərtib edib və bir neçə qeyri-adamlara da qol çəkdirib” təsdiq elətdirdim. Amma mənim çağırışıma nə var ki, bir qeyri müsləman, hətta ərizəyə qol çəkənlər də gəlmədi.

Daha sonra Həsən bəy üzünü xalqa tutaraq: “Qardaşlar, bizim və qonşularımız ermənilərin indiki halına baxıb diqqət edin. Onda görərsiniz ki, otuz dörd ilin müddətində onlar bizdən nə qədər irəli gediblər. Bəs deyilmi?”

Həsən bəy, elm, təhsil almağın faydasından “Əkinçi” də dəfələrlə yazaraq saz-söz adamlarından, şairlərdən xahiş edirdi ki, bülbül və gülü təriflədikləri yetər, bir-birlərinə həcv yazdıqları bəsdir, indi “biz müsəlmanlara olan zülmlər barəsində şerlər yazıb əhalini oyatmağa səbəb olsunlar. Onların küçələrində gözləri kor, əlində tar aşıqları, bir uşaq qolundan tutub qapı-qapı gəzdirir. Onlar Ermanistanın keçmişdə olan xoş və yaman günlərindən, Osmanlı dövlətinin elədiyi zülmlərdən şeirlər oxuyurlar. Odur ki, bir millət işi olanda ermıənilərin hamısı qalxıb bir adam kimi iş görürlər. Məgər bizim belə olmağımız günahdır?!”

Əlavə şərhə ehtiyac yoxdur. Təkcə onu demək istərdik ki, “Əkinçi” də fəhlə işləyən erməni Mnasov və başqaları Həsən bəydən vaxtaşırı donoslar yazmaqla və üzünə durmaqla axırda qəzetini bağlamasına nail oldular.

Həsən bəy dəfn olunan gün matəm günü elan olunur, bütün məktəblər, dükanlar bağlanır, əhali dərin bir hüznlə onu son mənzilə yola salmağa gəlir.

Azərbaycan opera sənətinin banisi Üzeryir Hacıbəyovun kiçik qardaşı ilk professional musiqi təhsilli Azərbaycan ziiyalısı, Azərbaycan tarixi, ədəbiyyatı, mədəniyyəti, etnoqrafiyası sahəsində tanınmış tədqiqatçı, istedadlı publisist, gözəl nasir, “Kaspi” qəzetinin nüfuzlu əməkdaşlarından olan Ceyhun bəy Hacıbəyovun (1891-1962) ən böyük ideallarından biri Həsən bəy Zərdabi idi.

O, Həsən bəy Zərdabini vətənə, xalqa təmənnasız xidmətin ən bariz nümunəsi hesab edir və onu ordu başçısına bənzədirdi. Bu ordunun silah altında olan əsgərləri sayca az olsa da, onların uzaqvuran güclü ideya topları vardı ki, onun ilk nişançısı Həsən bəy Zərdabi özü idi.

C.Hacıbəyov Həsən bəy Zərdabini şəxsən tanıyır, onu özünün mənəvi müəllimi hesab edirdi. Hacıbəyov 1911-ci ildə yazdığıı kitabını Həsən bəy Zərdabinin həyat yoldaşı Hənifə xanım Məlikovaya xitabən yazmışdı: Müəllif öz kiçik əsərini əziz müəllimimin həyat yoldaşı Hənifə xanım Məlikovaya həsr edir”.

C.Hacıbəyov qeyd edirdi ki, “Zərdabi çoxlarının edə bilmədiyini etmişdir. Bu, onda öz şəxsi mənafeyini ictimai mənafeyə qurban vermək kişiliyi idi. Həsən bəyin həyatı da, ölümü də cəmiyyətə qurban getmişdir”.

Ceyhun Hacıbəyov əziz müəllimi Zərdabinin keçdiyi həyat yolunu işıqlandıraraq müasirlərini ondan, onun bütün nəsillər üçün nümunə ola biləcək həyatından öyrənməyə, ona layiq olmağa, onin kimi yaşamağı bacarmağa çağırırdı. C.Hacıbəyov yazırdı: “Rəhbər öləndə onun ordusu yetimlik, kimsəsizlik hissi bürüyür, başçısını itirən qorxaqlar meydandan qaçmağa üz qoyurlar. Elə hal da olur ki, rəhbərin ölümü əsgərləri vahiməyə salmır, əksinə, onlarda belə bir səfərbəredici, ruhlandırıcı hiss oyadır: rəhbər onlar üçün müqəddəs olan ideyalar uğrunda həlak olmuşdur. Bu hiss orduda güclü ruh yüksəkliyi yaradır və ordu psixoloji cəhətdən cuşa gələrək rəhbərin uğrunda həlak olduğu işi axıra çatdırır”.

O dövrdə Bakıda çıxan qəzetlər onun haqqında nekroloq və s. materiallar dərc etmiş, həmkarları onun fəaliyyətinə çox yüksək qiymət vermiş, vəfatının milləti üçün ağır itki olduğunu dönə-dönə qeyd etmişlər.

Həsən bəy Zərdabinin dəfn mərasimində iştirak edən “Kaspi” qəzetinin əməkdaşlarının gətirdikləri əklilə bağlanmış lentin üzərində bu sözlər həkk olunmuşdur: “Müfəkkir işçiyə “Kaspi” mətbəəsinin fəhlələri tərəfindən. Cismən öldüsə, fikrən yaşayır”.

Hənifə xanım Peterburqdan, Tiflisdən, Şamaxıdan, Zərdabdab başsağlığı məktubları alırdı. Şamaxılılar mərhumun əziz xatirəsinə şəhər məktəbində bi yetim uşağı öz hesablarına oxutmağı qərara almışdılar.

“Kaspi” qəzetinin 1907-ci il tarixli 266-cı nömrəsində “Köhnə yoldaşın xatirəsi” başlıqlı məqalədə Həsən bəy Zərdabinin əvvəlki və 1896-cı ildə Zərdabdan  qayıtdıqdan sonra Bakıdakı fəaliyyəti belə şərh olunur: “Həsən bəy Məlikov Bakıya elə bir vaxtda gəlmişdi ki, o vaxt Bakı şəhərdən çox kəndə bənzəyirdi, onda gələcək yeraltı milyonlar barəsindsə arzu etmək belə mümkün deyildi. Əgər Həsən bəy öz qüvvə və bacarığını çoxları kimi şəxsi var-dövlət yığımağa sərf etsəydi, indi biz onun cənazəsini bu kasıb daxmacıqdan deyil, dəbdəbəli saraylardan götürərdik. Lakin onu dəfn etməyə çox adam gəlsə də, biz onların arasında yüzlərcə gözləri yaşlı bu məsum uşaqları görməzdik. Həsən bəy milyonlar yığmaq üçün deyil, bax bu uşaqların səadəti üçün yaşamış və yaratmışdır; onun xalqdan, vətəndən ayrı həyatı olmamışdır. Uzun illər ərzində o özünəməxsus bir dəyanət və cəsarətlə şəhər Dumasında özbaşnalığa qarşı, şəhərin dağıdılmasına qarşı, duma maşını arxasında öz vicdanı ilə alver edənlərə qarşı təklikdə mərdanəliklə vuruşmuş, onun ifşaedici səsini heç bir vasitə ilə boğa bilməmişlər. Bununla da o, zəiflərin şüarı olan “tək adam döyüş meydanında əsgər ola bilməz” misalını rədd etmişdir”.

Həsən bəyin vəfatı münasibəti ilə onun ailəsinə hər tərəfdən başsağlığı teleqramları göndərilmiş, ölümü kədərlə anılaraq haqqında məqalələr yazılmışdır.

O, xalq arasında nə qədər məşhur, nə qədər böyük nüfuz sahibi idi ki, vəfatından sonra 1907-ci ilin dekabrında şəhər Duması Bakı şəhər 2 nömrəli Rus-Azərbaycan məktəbinə onun adının verilməsi və Moskva Universitetində onun adına təqaüdün təsis olunması barəsində qərar qəbul etmişdir. 

Lakin bütün bunlara baxmayaraq, vətəninə, xalqına misilsiz tarixi xidmətləri olan Zərdabi şəxsiyyəti nəinki sağlığında, hətta ölümündən sonra da layiqli qiymətini almamışdır.

Ölümündən xeyli sonra, 1914-cü ildə “Kaspi” qəzetində Qriqori Cinoridze tərəfindən yazılmış məqalənin bir hissəsi bu gün də aktual səslənir. Orada yazılmışdı: “ Bu gün mədəni-maarif sahəsində ilk müsəlman pioneri Həsən bəy Məlikovun vəfat etməsinən yeddi il keçir. Bakı müsəlmanlarının alovlu çıxışlarla təntənəli surətdə öz xadimlərini dəfn etdikləri gündən yeddi il keçir”.

Bəs nə oldu? Bu çıxışlardan nə qaldı? Elə bil onları həmin gün külək aparıb. Həsən bəy təntənə ilə basdırıldı. Qəzet və jurnallar bundan sonra daha iki-üç gün onun bioqrafiyasını və portretini dərc etdilər. Və müsləman cəmiyyəti mərhumu tamamilə unutdu.

Biz nəinki Həsən bəyin heykəlini ucaltmadıq, hətta onun qəbiri üstünə adi qəbir daşı qoymaq istəyən həyat yoldaşına da kömək etmədik, nəinki onun xatirəsini əbədiləşdirmədik, adını unutmağa çalışdıq, nəinki onun ailəsinə qayğı göstərmədik, əksinə, ona əlavə qəm-qüssə, kədər gətirdik. Hətta vəhşi heyvanlar öz rəhbərinin qəbrinin üstünü bəzəyirlər. Bizdə, görünür vəhşilik dövrünü keçib, amma mədəni dövr hələ gəlməyib”.

Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan müstəqillik qazanandan, suverenliyini əldə etdikdən sonra xalq Həsən bəy Zərdabinin dahiliyini, böyüklüyünü və xidmətlərini daha dərindən anladı. Hər il 22 iyul tarixində “Əkinçi”nin Azərbaycanda Milli Mətbuat günü kimi qeyd olunması qəzetin naşiri, redaktoru, milli mətbuatımızın, milli teatrımızın banisi, Azərbaycanımızın ilk ali təhsilli müəllimi, müsəlman Şərqində xeyriyyəçilik hərəkatının yaradıcısı, müsəlman dünyasının ilk təbiətşünas alimi, ensiklopedik bilik sahibi, ölkəsinin inkişafı, tərəqqisi yolunda müstəsna xidmətlər göstərmiş ictimai-siyasi xadim Həsən bəy Zərdabinin əziz xatirəsinin yad edilməsi, onun ruhunun şad olması deməkdir.