Kənddən çıxanda iki böyük ayrılıq yaşadım: kitab və ağac ayrılığı. Yara isti-isti çox ağrıtmır axı. Onun hər ikisi mənə doğma adamlar kimi əziz idi. Mən adamlardan çox ağaclar və kitablarla dostluq edə bilirdim. Çünki onların hər ikisi təmənnasız dostluq idi. Tələbəlikdən qəpik-qəpik toplayıb aldığım, sevə-sevə mütaliə etdiyim kitabların hər biri köhnə, sınanmış dostlar kimi dəyərli idi. Hər obraz dünyanın müxtəlif yerlərində, müxtəlif xalqların nümayəndəsi kimi tanış olduğum, oxuduqca bənzəmək, həyatını, əməllərini təkrarlamaq istədiyim konkret insanlardı. Ona görə də bu ayrılıq saralmış, cansız vərəqlərdən deyil, canlı, sevimli, illərlə dərdləşdiyim insanlardan – dostlardan idi. Onlar mənə o qədər həqiqətləri başa saldılar ki… Həyatın adi gözlə görünməyən o qədər tərəflərini açıb göstərdilər ki, o qədər gözəlliklərdən söhbət açdılar ki, həyatı, dünyanı, insanları dərk etmək üçün o qədər əlimdən tutdular ki…
İnsanın, bəlkə də, dünyanı anlamaq, özünü kəşf etmək baxımından kitab qədər önəmli ikinci bir mənbəyi yoxdur.
Kitabdan sədaqətli dost tapmaq çətindir. Amma mənim üçün o günlər bütün əvəzolunmaz cəhətləri ilə yanaşı, düşmən əsirliyində qalmış kitab yaddaşı idi. Elə bilirdim ki, onlardan öyrəndiklərimi bir də yada sala bilməyəcəyəm. Məndən incik qaldıqları üçün heç vaxt yadıma gəlməyəcəklər. Artıq mənim yaddaşım məndən yox, onlardan asılı idi. Öz canımı qurtarıb, onları atıb gəlmişdim axı.
Kitablar iflic uşaqlar kimiydilər; özləri hərəkət edə bilmirdilər, mənsə kömək göstərməkdə aciz idim…
Hər gün işdən dönəndə evə girməmiş, süfrəyə əyləşməmiş bağa, ağaclara baş çəkirdim. Axı bu ağaclar bir gündə nə qədər böyüyə bilərdi? Mən onu hiss etmək istəyirdim və bunu aydın şəkildə görürdüm. O ağacların bir gündə necə dəyişdiklərinin şahidi olurdum. Və hər dəfə bağa girəndə mənə belə gəlirdi ki, ağaclar gəlişimi gözləyirlər, bağı tərk edəndə isə arxamca boylanırlar. Onlar mənim üçün çox doğma idilər. O ağaclarla ağac dilində danışırdıq. Hər ağacın da öz tarixi, belə demək mümkünsə, “tərcümeyi-halı” vardı. Ən yaşlısı tut ağacı idi. Lələmin yaşıdı idi. Qarabağda çox vaxt ataya “lələ”, anaya “bajı”, böyük qardaşa “qağa”, atanın bacısına isə “mama” deyirlər. Bu fransız “mama”sından deyildi. Heç kəs ona bibi deməzdi. Bibi camaatın fikrincə, kitab sözü idi. Kitab dilində danışana da birtəhər baxar, hoydu-hoyduya götürərdilər. Hə, lələm deyərdi ki, bu tut ağacını o anadan olan günü Əbdülhəsən dədəm (ona da “baba” deməzdik) əkib – lələmin adına. O da 90 il böyüyüb-böyüyüb, dağ boyda olmuşdu. Bağımızın böyük bir hissəsini qanadları altına almışdı. Bu ağac ailəmizin, qonum-qonşunun tut ehtiyacını ödəyirdi – yeməyə, doşab və riçal bişirməyə, tutqurusu sərməyə çatırdı.
Yayın isti günlərində dan üzünün özunəməxsus bir sərinliyi vardı. Hər səhər tezdən tut ağacına çıxıb doyunca yeyər, sonra evdəkilərə də yığıb gətirərdim ki, yuxudan duranda acqarına yesinlər. Gün qalxandan sonra bunun elə də ləzzəti olmur, adamın ürəyini soyutmurdu. Belə daha xeyirli olur. Adətən, tutu çırpıb yığardılar, amma mən onu bir-bir dərirdim. Və hər səhər də tut ağacının yanına gəlib, budaqlarına dırmanmamışdan əvvəl əlimi onun kələ-kötür, cadar-cadar olmuş gövdəsinə qoyub, qəribə hisslər keçirirdim. İndi onu tam ifadə etməkdə çətinlik çəkirəm, amma onu bilirəm ki, tut ağacı ilə danışırdıq – ağac dilində, adam dilində.
Əncir ağacı da tut ağacına çatmasa da, nəhəng idi. Bağımıza gedən arxın ətrafını tamam tutmuş, əmimgilin həyətinə də keçmişdi. Səhər-səhər dərilmiş əncirlər yayın istisi ilə müqayisədə çox sərin, hətta deyərdim soyuq olurdu. Əncirlər dəyib saralır, içindən bir gilə şirəsi çıxıb gözündə yumrulanırdı. Budaqların lap ucundakı əncirlər çox yetişir, həm də çox dadlı olurdu. Belə əncirləri dərmək xeyli zəhmət tələb edirdi. Çox vaxt ağacın əzilmiş yarpaqlarından çıxan ağappaq süd adamın əl-qolunu yandırırdı. Amma sonra səhər süfrəsində o ağrı-acının özü də bala dönürdü. Süfrəyə qoyulmuş tut, əncir yay günündə, bəlkə də, ən dadlı səhər yeməkləri idi. Belə süfrələrin özgə bir gözəlliyi vardı, adamı özünə çəkirdi, başına yığırdı.
O biri ağacların da hərəsinin özünə xas olan bir cür gözəlliyi vardı. Sevə-sevə yediyimiz meyvələrlə bütün ailəmizin tut, əncir, alma, armud şirinliyində səhəri açılırdı. O şirinlik bütün günün ruhuna hopurdu, dadına çevrilirdi. Gün ərzində danışdığımız sözlərdən, gördüyümüz işlərdən də tut, əncir tamı gəlirdi… Amma bu şirinliyin fərqinə varmazdıq. Elə bilərdik ki, elə belə də olmalıdır. İllər keçdi, saymadığımız cır alça, itburnu, mor tut, böyürtkən, yemişan da elə ləzizləşdi, elə mataha döndü ki… İllər keçdi və çox sonralar açılan səhərimizə, günümüzə və ümumiyyətlə, bütün həyatımıza şirinlik qatan qaynağın tamam başqa yerdə olduğunu anladıq. Bu, əcdadlarımızın ruhu gəzən, körpəliyimiz, gəncliyimiz keçən, hər daşı, hər ağacı, tozu-torpağı belə bizə tanış olan doğma yurd yeri idi. Hər şeyi əzizləşdirən, gözəlləşdirən, mənalandıran, dəyərli və əvəzsiz edən, həyatımızın bəzəyinə çevirən ata ocağımız idi. Dünyada elə dəyərlər var ki, onun əsl qiymətini yalnız itirəndə bilmək olur… Onu itirəndən sonra yerində yaranan boşluğun böyüklüyünü anlayanda itkinin miqyası bəlli olur. O boşluq vakuum kimi adamın içini, ruhunu sorub boşaldır, göynədirdi.
Səhər-səhər ətrafına yığışdığımız, budaqlarının altında süfrə başına əyləşdiyimiz çinar ağacı da o qədər vüqarlı, möhtəşəm idi ki, baxdıqca elə bilirdim ki, çox arxalıyıq, bizim heç vaxt çətinliyimiz olmaz.
Qəribə də olsa, hər ağac elə bil ki, bir canlı obraz idi. Nar çiçəkləri bizim arzularımızın çıçək dili ilə danışmağı idi. İnanırdım ki, nar çiçəklərini görən, sevən adam heç vaxt pis iş görməz.
O çiçəklər torpağın ağacda açılmış gözləri idi.
O çiçəklər torpağın, barın-bərəkətin insana sözü, arzusuydu. Torpaqnan danışmaq dili idi. Onu necə sevməmək olardı?..
O çiçəklər göyçaylı qızların təbəssümünü yada salırdı. Elə bilirdim yalnız göyçaylı qızlar nar çıçəkləri kimi gülümsəyirlər, bir də düşünürdüm ki, nar çiçəkləri elə Əli Kərimin oğullarının toyuna qayıtmaq arzusudur, reallaşıb, həyata keçib…
Gilaslar utancaq bacılara oxşayırdı. Üzlərində həya, utancaq və zərif qızartı vardı. Gilaslar gizlicə kiməsə vurulmuş qızlara bənzəyirdilər, çəkinirdilər ki, onların bu gizli sevdalarından kimsə xəbər tuta bilər. Ona görə də yanaqları belə allanırdı.
Lənkəran şəhərindən alıb gətirdiyim, sevə-sevə bəslədiyim limon ağacı isə evin körpə uşağı kimi idi. Diqqətə, qayğıya daha çox ehtiyac duyurdu. Gətirəndən üç il sonra ilk dəfə çiçəkləmişdi. Limon çiçəklərinin öz gözəlliyi, bənzərsizliyi, özünəməxsus ətri var. İlk çiçəklərdən yalnız biri bar tutmuşdu. Uşaq həvəsi ilə hər gün o tərəf-bu tərəfinə keçir, oxşayıb-əzizləyir, saralıb dəyməyini gözləyirdik. Limon ağacı ilə ayrılığımız da unudulmaz bir səhnə idi.
Əvvəlcə, onun dibçəyini həyətimizdəki çinar ağacının altına gətirdim ki, kölgədə qalsın. 50 litrlik alüminium çəlləkdə mismar boyda açdığım deşiyə pambıq bükülmüş kibrit çöpü taxdım. Sonra alüminium çəlləyi su ilə doldurub, limon ağacının üstündəki çinar budağından asdım. Belə olanda su müəyyən fasilələrlə damcı-damcı düşürdü. Limon ağacının ömrünü bu yolla uzatmaq istəyirdim. İstəyirdim mənsiz də mənim qayğımı hiss eləsin. Heç olmasa, inanırdım ki, bununla limon ağacı hələ xeyli müddət qurumayacaq, sağ qalacaq. Əsl ayrılıq limon quruyanda baş verəcək. Amma həm də dəlicəsinə inanırdım ki, o 50 litrlik çəlləkdən damcılayan su doğma yurd-yuvamızı azad edənə kimi çatacaq. Lap yüz il də keçsə çatacaq. O, təkcə damcılayan su deyil, həm də damcı-damcı yığılan ümiddir, inamdır, qeyrət hissidir, Vətən sevgisidir. O tükənə bilməz. Üstundə saralmaqda olan tək limonu isə dərməyə ürəyim gəlmədi. Bunu bir vəfasızlıq hesab edirdim. Elə bil doğma adamını düşməndən xilas edə bilməyəndə ayaqqabısını, qolundakı saatını açıb götürmək kimi bir şeydi. Bu da xəyanətdi. Ağacdan ayrıldığına, onu apara bilmədiyinə görə, heç olmasa, meyvəsini dərmək mənə çox ağır gəlirdi, etibarsızlıq kimi görünürdü.
Elə bildim, ağac da olsa, hiss edəcək ki, onu atıb gedirəm, ayrılırıq. Başqa sözlə, onun quruması, ölümü ilə barışdığımı ağac kimi duyacaq. Onu Lənkəranın tanınmış bağbanlarından biri vermişdi, demişdi ki, bu ağaclar insan münasibətlərinə, qayğısına insan qədər həssasdılar, çox şüurlu şəkildə reaksiya verirlər. Bağban deyirdi ki, öz təcrübəmdə limon ağaclarının insana tərəf döndüyünü, insan kimi baxdığını müşahidə etmişəm.
Hələ də ağac əsirliyinə, kökündən kəsilib məhv edilməyinə, susuzluqdan qurumağına insan əsirliyi kimi baxıram. Ağac əsirliyinin insan əsirliyindən daha dərdli olduğuna inanıram. Ağaclar mənə daha çox uşaq əsirliyini xatırladır. Dilsiz-ağızsız, atasız-anasız, gözlərində gilələnmiş son göz yaşlarının düşməyindən belə qorxan uşaqlar kimi. Elə bil ki, həyat haradasa donub – divar saatlarının çıqqıltısı kəsilən kimi, əsirlikdəki o körpə qızcığazın gözlərindəki son damla yaş kimi… O körpə dünyanın ən böyük dərdini gözlərinə yığıb. Bircə dəfə kirpiklərini çalsa, o dərdlər – damlalar töküləcək və bu uşaq faciəni bütün aydınlığı ilə görəcək. Hələlik isə həyat dayanıb – o saatın zəncirini çəkən, o körpəni bağrına basıb sevincdən göz yaşlarını sel kimi axıtdıracaq bizlərin bir tərpənişinə bənd kimi…
Elə bilirəm ki, o göz yaşları bizdən əvvəl düşsə, bütün Azərbaycanı yandıracaq.
Mənim üçün dərə bilmədiyim o tək limon təkcə əsir alınmış həyata keçirə bilmədiyimiz arzular, istəklər, minlərlə qiymətli dəyərlər, təkcə torpaq, yurd-yuva, ev-eşik deyil, həm də əsir alınmış nakam sevgilər kimi hələ də içimdə saralmaqdadır.
Mənim üçün hələ də o çəllək damcılayır, hələ də o tək limon budaqdan asılı qalıb…
